Gespreksgroep discussieert over de excuses voor de slavernij

De gespreksgroep van de Remonstrantse gemeente buigt zich zondag 11 december over de excuses voor de slavernij. Een actueel onderwerp, waarover pas ook het Theologisch Elftal van dagblad Trouw zich boog. Het artikel, met de kop ‘Zie slavernij als een soort erfzonde: we dragen allen de erfenis van dat kwade verleden met ons mee’, staat aan de basis van het tafelgesprek.

Het gesprek begint om 10.00 uur in de kerk aan de Voorstraat 35 in Sommelsdijk en duurt ongeveer een uur. Het onderwerp van deze zondag is voorbereid door Janet Parlevliet.

Vragen:

• ‘We dragen allen de erfenis van het verleden met ons mee of wij willen of niet’, stelt Erik Borgman. Hoe kijk jij aan tegen deze uitspraak?
• Heeft het zin om na zoveel jaren nog excuses te maken voor het slavernij verleden?
• ‘Werken aan verzoening is een verantwoordelijkheid van de mensen nu,‘ stelt Kunnekkadan. Maar hoe?
• Hoe leg jij de woorden van Paulus uit: ‘Ik doe niet het goede dat ik wil, maar het kwade dat ik niet wil.’
• Wat bedoelt Erik Borgman met ‘dat kwaad dat actief aan het werk is, niet voorkomt uit onze bedoelingen, maar die in zich opneemt?’ (alinea 2)
• Als iemand je onheus bejegent en zegt: ja maar, ik deed het toch niet expres. Hoe reageer je dan?
  

Zie slavernij als een soort erfzonde: ‘we dragen allen de erfenis van dat kwade verleden met ons mee’

In het Theologisch elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee theologen uit een poule van elf. Vandaag: er komen excuses voor de slavernij, maar is schuld wel collectief?

Op 19 december zal de regering officieel excuses aanbieden voor het Nederlandse slavernijverleden. Dat is nooit gebeurd, al werd de slavernij al in 1863 officieel afgeschaft. Toch blijven excuses ingewikkeld. Want wie moet het doen, en namens wie? Nu doen een aantal bewindslieden het, onder wie minister Weerwind die zelf nazaat is van slaafgemaakten. Dat voelt vreemd. Zou de koning zelf het niet beter kunnen doen? Aan de andere kant: hoe kunnen we nu excuses aanbieden – of accepteren – voor iets wat generaties voor ons gebeurd is? Het blijft lastig om hier goed over na te denken. Is schuld wel collectief en erfelijk?

‘Ik kijk enigszins als buitenstaander naar deze discussie, maar het doet me denken aan wat er in mijn geboorteland, India, speelt,” zegt pater Avin Kunnekkadan, provinciaal overste van de congregatie Societas Verbi Divini en pastor. “Sinds 1931 is het kastensysteem bij grondwet verboden, maar in de praktijk speelt het nog een grote rol. Veel mensen worden nog steeds gediscrimineerd. Mensen vragen zich dan af: moet ik dan werken aan verzoening van de kasten? Ik heb toch geen schuld aan de achterstand van anderen?’ Toch geloof ik dat werken aan verzoening een verantwoordelijkheid is van de mensen nu. We moeten benoemen waar discriminatie of achterstelling is, en dat tegengaan. Niet omdat de gevolgen van dat systeem ons persoonlijk toe te rekenen zijn, maar omdat wij nu wél rekening willen houden met de achtergestelden. Sta dus open voor de gevoelens van anderen, want we zijn verantwoordelijk voor de sociale harmonie van de generaties na ons.’

Van buitenaf van het kwaad verlost worden

Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan Tilburg University: ‘Het oude christelijke idee van erfzonde zou ons kunnen helpen om goed te focussen op wat er speelt in de discussie over het slavernijverleden. Ik zie in de notie van erfzonde drie elementen. Ten eerste dat wij deel kunnen hebben aan kwaad dat wij zelf niet hebben veroorzaakt. Ten tweede dat dat kwaad actief aan het werk is, niet voortkomt uit onze bedoelingen, maar die in zich opneemt. En ten derde dat dat kwaad ons inzicht vertroebelt in wat er werkelijk aan de hand is. Zo zouden we slavernij kunnen beschouwen als een soort erfzonde: we dragen allemaal de erfenis van dat verleden met ons mee, of wij willen of niet. En hoe graag we het misschien ook willen, we kunnen het kwaad dat ons vasthoudt niet zelf ongedaan maken. Wij moeten er van buitenaf van verlost worden.’

Kunnekkadan: ‘Zo lees ik ook het verhaal van Adam en Eva. De strekking van dat verhaal is niet dat het eigenlijk allemaal de schuld van Adam is en dat ons dus geen blaam treft. In dat verhaal representeert Adam de hele mensheid. Het verhaal legt dus uit dat geen enkel mens geboren wordt in een schuldeloze toestand. Het is niet de vraag of je persoonlijk schuld hebt aan wat er vroeger gebeurde. Maar zie in dat je medeverantwoordelijk bent om de samenleving waarin je nu eenmaal geboren bent beter te maken. ‘Ik ben altijd onder de indruk van de gulheid van Nederlanders, bijvoorbeeld toen massaal geld werd gestort op Giro555 voor de gevolgen van de coronapandemie in India. Maar ik vraag me af of de Nederlanders dit uit een gevoel van collectieve verantwoordelijkheid doen, of vanuit schuldgevoel. In het hindoeïsme ligt de nadruk sterk op ieders verantwoordelijkheid voor het collectief. Het streven naar eigen geluk is daar niet los te zien van het streven naar dharma, naar rechtvaardigheid of harmonie. Dharma is daar een echt collectieve notie. Daarom kan India een chaotisch land zijn, terwijl er toch veel goed gaat: er is een sterk besef dat we het gezamenlijk moeten doen.’

Deel aan het kwaad

Borgman: ‘Moderne westerse mensen vinden het heel moeilijk te accepteren dat zij zonder kwade bedoelingen toch deel hebben aan het kwaad. Zoals mijn kinderen vroeger zeiden: ‘Ja, maar ik deed het niet expres’. Alsof dat dan het probleem is. Ze moesten leren dat ook als je iets niet bedoelt, je toch deel kunt zijn van het kwaad. Zoals Paulus zegt: ‘Ik doe niet het goede dat ik wil, maar het kwade dat ik niet wil.’

‘In het racismedebat komt dit ook steeds terug. Mensen zeggen: ‘Ik ben niet racistisch’. Maar het punt is: of je nu wilt of niet, je draagt de erfenis van het verleden met je mee in je positie in de samenleving, hoe je geleerd hebt om je te gedragen, hoe je stereotypeert, hoe je de wereld ziet.’

Kunnekkadan: ‘Hier speelt ook wel een grote historische ongeletterdheid: het valt me op dat Nederlanders vaak veel minder weten over de geschiedenis van de slavernij dan dat wij erover leren in India. Maar het zou helpen om te beseffen hoeveel voordeel Nederland heeft gehad van de slavernij.

‘Het is natuurlijk niet de enige reden voor het feit dat Nederland nog steeds een van de rijkste economieën ter wereld is, maar het heeft zeker een rol gespeeld. Wij plukken dus nu nog steeds de vruchten van die geschiedenis, en daarmee komt een zekere verantwoordelijkheid.’

‘Als er in het verleden iets is gebeurd dat nu nog zo doorwerkt in onze samenleving, is het onze verantwoordelijkheid om eraan te werken dat de fouten weer hersteld worden, zodat wij een betere samenleving aan de generaties na ons doorgeven, met een beter moreel kompas en meer harmonie.’

Het lijden maken we niet ongedaan

Borgman: ‘Daarom zijn excuses niet genoeg. Het slavernijverleden is geen probleem dat we oplossen door ons te excuseren. Het lijden dat onze cultuur tekent en belast, maken we er niet mee ongedaan. Het doel moet zijn een samenleving te worden waarin het slavernijverleden gezien wordt als gemeenschappelijk probleem.’

‘Nu lijkt het soms alsof alleen erfgenamen van slaafgemaakten belang zouden hebben bij deze kwestie. Het tegendeel is het geval! Wij, witte Nederlanders, moeten verlost worden van een cultuur die kwaad niet benoemt en onder ogen ziet. We mogen dankbaar zijn dat wij dankzij de vasthoudendheid van nakomelingen van slaafgemaakten dat nu doorbreken.’

‘Als de nazaten van slaafgemaakten mét hun cultuur en geschiedenis in vrijheid een bijdrage kunnen leveren aan wie wij samen zijn, in verleden en heden, verlossen zij ons van onze gebondenheid aan het kwaad.’

Leer van de verlossing

De erfzonde is een oud christelijk leerstuk, dat stelt dat mensen geboren worden met kwade neigingen. Geen mens, hoe klein en schattig ook, is daar vrij van, en niemand kan hier uit zichzelf aan ontsnappen. Tegelijkertijd zegt deze leer ook dat dat ‘zonde’ is: het zou eigenlijk anders moeten. De leer van de erfzonde hangt dan ook nauw samen met de leer van de verlossing: door Jezus Christus worden mensen op de een of andere manier bevrijd van deze toestand.

In de praktijk wordt dit leerstuk door verschillende tradities uiteenlopend begrepen. In sommige calvinistische tradities wordt benadrukt dat mensen schuldig zijn, zelfs al hebben ze nog niets fout gedaan. Andere tradities spreken niet over schuld, maar benadrukken wel dat mensen een zwakke wil hebben en er vaak niet in slagen om het goede te doen. Dat idee helpt dan juist om al te harde oordelen te voorkomen: geen mens is immers zonder zonde.

Hoe het ook zit, theologen wijzen er graag op dat van alle christelijke leerstukken die van de erfzonde tenminste empirisch verifieerbaar is: kijk maar om je heen in de wereld, en je ziet dat alle mensen kwade neigingen in zich meedragen.